Harem'deki acı yaşamlar

Gülüzar Özev

31 Ocak 2021
Harem'deki acı yaşamlar

624 yıl süren bir imparatorluk. Dünyaya meydan okuyan, güneş batmayan hükümdarlık. Kuşkusuz ulu devlet olmak için çok masumun canı yandı, çok göz yaşı döküldü. Tarihin gözü kör değil ya, yazdı çizdi bunları. Ancak doğruyu yazanlar çizenler çok azdı ve de sessizdi. Ben geleceğimi kurarım, siz geçmişimle uğraşmayın diye haykırıyordu birileri. Gelin, bu haykırışlara kulak verelim, gerçeği bilelim, gerçeği söyleyelim. 

HAREM’İN GERÇEK  YÜZÜ

Harem ; Kısaca saraylarda kadınlara ayrılan odalar demektir. Padişah evlatları ve çok yakındaki erkeklerin dışında kimse hareme giremez. Bu ifadeyle harem; “dokunulmaz, üstün, yasak yer“ manasına gelir. Harem sözcüğüne ilk kez Milattan önce 2000’li yıllarda kullanılan Akadca dilinde rastlanmıştır.  Ölü bir dil olan Akkadca’da Harem’e aynı anlamı içeren şekliyle “haramum” deniyordu. “Harem haramdır” diyenler de vardır. Haremin  karşıtı “selamlık”tır. Birincisi kadınlara mahsusken, ikincisi erkeklere mahsus yer anlamına gelir. Bugün de hala “haremlik-selamlık” sözcükleri birçok betimlemede kullanılır. Harem kültürü hem batı toplumlarında hem de doğu toplumlarında vardır. Romalılar ’da ve Araplar’da kadınlara özel yasak yerler mevcuttur.  

Bir de, Harem-i Hümayun deyimi vardır ki, haremin padişaha ait olduğunu vurgular.

Büyük ve haşmetli Osmanlı Saltanatının arka odalarında, cariyelerin ve hadımların ve daha birçoklarının, kan ve göz yaşları vardır.

Bir gün, çocuklar sokakta oyun oynarken bir baskınla  kaçırılıp, kilometrelerce uzağa götürülürler. Sabiler, neye uğradıklarını bilemeden palas pandıras  gemiye bindirilirler. Kaçıranlar elleri silahlı Osmanlı askerleridir. Çalınan çocuklardan kız olanları,   İstanbul’da  bir sarayda gözlerini açar. Hemen hamama götürülüp yıkattırılırlar. Sıraya dizdirilirler. Kolları, bacakları, saçları dişleri, hemi de ayıp yerleri tek tek incelenir. Körpecikler, esir düştüklerine  mi üzülsünler, yurtlarından, ailelerinden koparıldıklarına mı. Karanlık, en karanlık günleridir yaşadıkları. Başlarına gelen bu korkunç belalar, felaketler. İsyan etseler nereye gider ki sesleri. Bağırıp çağırmalar duyulmaz yüksek duvarlı, loş odalarda. Soğuk taşlar, sert muhafızlar.  Günler günleri kovalar, haftalar haftaları. İlk günlerin akan göz yaşları kurur, kahırdan dolayı yemedikleri  yemekleri yemeye başlarlar… Çaresiz yaşam devam ediyordur. Tutsak kölelerin kaybolmaz  uzun süre ümitleri. Yakınlarını, memleketlerini  bir daha göreceklerine dair umutlardır bunlar. Rüyalarında annelerinin sesini duyarak uyanırlar. Nafile! Sarayın içi, odalar, taşlıklar kendileri gibi talihsizlerle doludur.

DİSİPLİNLİ, KATI, ZORAKİ BİR EĞİTİM

Acemi’dir ilk unvanları. Sıkı, katı bir terbiyeden geçerler. Başarılı olanları cariyeliğe terfi eder. Çok güzel, yetenekli ve zekilerse padişah eşi olmaya adaydırlar. Fakat o kadar zordur ki padişah gözdesi, ya da eşi  olmak. Zira yüzlerce cariye arasında sivrilmek her güzelin harcı değildir. Günümüz koşullarında;  işe başvuru sınavında, 5000 kişiden birinci olmak gibi bir şeydir. 

 Saraya gelenler uzun bir eğitimden geçerler. Üç yıldan sekiz yıla kadar süren eğitimlerde, öncelikle din eğitimi verilir, Müslümanlık öğretilir. Müzik eğitiminde yeteneklere göre seçim yapılır. Sesi güzel olanlara hanende denir. Hanendeler şarkı söyler. Tambur, kemençe, keman, ud gibi enstrüman çalanlar ise sazende olur. Sazendeler saz çalar.  Müziğin dışında;  dikiş nakış, kitap okuma faaliyetleri gerçekleştirilir. Yemek yemekten, konuşma adabına, oturup kalkmadan, yürüme zarifliğine kadar her şey öğretilir. Tüm bu öğretimler,  cariyelerin özgürce kendi iradeleri ile seçtiği bir faaliyet değildir, biat ve itaat kültürünü aşılayan bir zorunluluktur. Olsa olsa yıllarca kapalı odalarda yaşayan kadınların belki bir avuntusudur diyebilirim.  

 

Cariyeler, sarayda bulunduğu sürece belli bir ücret alırlar. Kimi dönem yedi sekiz akçe, kimi dönem on ile elli arasında değişir ödenekleri.

Ne acıdır ki; cariyelerin çoğu otuz yıl yaşar. Sarayın nemli, rutubetli havası, onları verem hastalığına yakalatmıştır. Epey saraylı, verem yüzünden gün yüzü görmeden genç yaşta ölmüştür.

CARİYLERİN ÇERAĞ EDİLMESİ

Şanslı denebilecek cariyeler de vardır. Bunlar, Enderun’dan çıkmış memurlarla, rütbeli erkeklerle evlenirler. Sadrazamla evlendikleri çok görülmüştür.  Evlilik sonucu saraydan çıktıklarında , saray görgüsünü dışarı taşırlar. Aldıkları eğitimle topluma ‘’örnek’’ olurlar. Harem’den çıkan kadınlara  ”saraylı hanım” diliyle özel bir değer biçilir. Harem’in giriş kapılarından birinde “hayırlı kapı aç” sözleri yazılıdır. Bu sözlerin gayesi, sarayda yaşayan kadınlara mutlu evlilikler dileğiyle ilgilidir. Kadınların baş göz edilmesine çerağ etmek denir. Çerağ Farsçada ışık anlamını taşır. Bir diğer anlamı; görevini tamamlayan, emekli edilen demektir.  Muhtemelen çerağ sözcüğü; Harem kadının özgürlüğüne kavuşması  emekli olması görevini tamamlaması olarak ortaya çıkmıştır.   Kimi cariyeler evlilik hayatına atılırken, kimileri saraydan hiç çıkmaz. Yaşamını sarayda tamamlar. Memur olarak kalırlar, bu memurlardan Cumhuriyet dönemine kalanlar olmuştur. 

ENDERUN

 Harem’e eş kurum olarak Enderun mektebi kabul edilir. Nasıl ki  hareme getirilen seçilmiş esir kızlar yetiştirilir, eğitilir, aynı uygulama küçük erkekler için de  yapılır. Enderun mektebinden yetişen erkekler sadrazamlığa kadar yükselir. Çoğu zaman da eşlerini Harem’den seçerler. Böylelikle küçük bir aristokrat zümre oluşmuştur.

HANEDANIN OLUŞMASI

Padişaha kadın sunumunu genellikle anneleri yani valide sultanlar  yapar. Batılı gözlemcilerin dediği gibi, hükümdarın haremdeki tüm kadınlarla birlikte olduğu savı doğru değildir. Zira, sayıları seksenlerden binlere kadar varan kadınlar söz konusudur . Ekserisi hizmetkarlık yapar. Padişah tanımaz çoklarını.

Harem’de padişah anneleri, eşleri, kız kardeşleri için özel odalar vardır. Cariyeler beşer ya da on beşer kişilik odalarda yer yataklarında yatarlar. Her grup cariye veya aceminin başında yaşlı kadınlar bulunur .

HAREMDE GÖREVLİ KADINLAR

 Sarayda her görev için bir veya birkaç kadın sorumluluk alır. En yetkili kadın Hazinedar Usta’dır. Padişah çocuklarına süt veren kadınlara Daye kalfa, Dadı Kalfa deniyordu.

 Kahya kadın, Kilerci Usta, Katibe Usta gibi bir çok mevkiden oluşmuş kavramlar vardır. Yüzyıllar öncesinden gelen kaideler silsilesi, sarayda yaşayanlar için her an kendini hissettirir. Kapalı toplumların aşırı gelenekçi ve kuralcı yapısını Harem’de görmek mümkündür. 

HADIMLAŞTIRILMIŞ ERKEKLER

Harem ağaları;  Harem’i oluşturan çileli erkekler. Uzak ülkelerden özellikle Afrika’dan  zorla getirilerek, canlı canlı cinsel organları kesilerek hadım edilen çocuklar. Hadım etme sırasında, on çocuktan birinin yaşayabildiği acımasız düzenin mağdurları. Ya da maktulleri..! Öyle ki, kanlı  ölümler daha az oluyor diye, yol üzeri sıcak limanlarda iğdiş işlemi gerçekleştirilirmiş. Asya kıtasından getirilen beyaz tenli kölelerin kesim sonrası kan kaybına  dayanamayıp ölmeleri üzerine, siyah tenli  köleler tercih edilir olmuş. Zira zenci köleler daha dayanıklılarmış. Bu nedenle; fiyatları beyaz kölelere göre beş alt kat daha pahalı imiş. 

Hadım erkekler kadınların arasında serbestçe dolaşma imkanına sahiplerdi. Ancak gözlerine kestirdikleri kadınlarla beraber oluyorlardı. Testislerinin alınması cinsel hazza engel olmuyordu. Kadınlar bu hadımlarla mutlu olabiliyordu. Saraydan ayrılarak evlenen kadınların bir ay sonra boşandıkları görülmüştür. Boşanma nedeni ise  kadının kocasından zevk alamadığını söylemesiydi. 

Harem ağaları,  harem içindeki düzenden sorumludurlar. Hadım edilmiş en yetkili harem ağasına “Kızlarağası’’ denir.  Alış veriş, ulaklık gibi görevlerle birlikte büyük bir disiplin ve hiyerarşik yapı içinde yer almışlardır. Gerek cariyelerde gerekse hadım erkeklerde sadakat, ve güvenilirlik en çok beklenen davranış biçimiydi. Zira sarayda çok fazla entrika dönüyordu. 

Kızlarağası, Cüce ve Ak Ağa

HAREM’DE HİYERARŞİK DÜZEN 

Görevinde başarılı olan devşirme köle kızlar sırasıyla; acemi, cariye, kalfa ve usta konumuna yükseliyorlardı. İçlerinden en güzel ve zekileri padişahın gözdesi ve eşi oluyordu. Padişah’ın eşine haseki, kadınefendi deniyordu. En yüksek mevkii ise valide sultan olmaktı. Ancak 624 yıllık Osmanlı İmparatorluğunda, çok az kadın padişah anası olabilmiştir. Bütün padişah analarının , eşleri ve  gözdelerinin neredeyse tamamı yabancı kökenlidir. Bunları; Rum, Hırvat, Rus, Kafkas, Çerkez, Macar  kökenliler olarak sayabilirim.

HAREMİN ÇIKIŞ NEDENİ

Harem, Orhan Gazi’den beri vardır. Ancak gerçek anlamda haremin kurucusu; Fatih Sultan Mehmet’tir. Fatih’in neden böyle bir yapı oluşturduğunun cevabı imparatorluğun güvenliği sebebiyledir. Harem, ülke dışından getirilen ve hanedanı oluşturan kadınların casusluk yapmasını engellemek için oluşturulan şatafatlı bir kafestir. Onun içindir ki padişah ve birkaç kişi dışında hareme kimse giremez. Yasaktır!  Ancak haremin sadece böyle bir anlam taşımadığı yukarda  anlatılmıştır. Konu dışı ama söylemeden edemeyeceğim kardeş katlini de kanunlaştıran Fatih’dir. Böyle olunca da  koca hükümdar, keşke  İstanbul’un fethiyle kalsaydı demeden edemiyor insan. 

HAREM’İN MİMARİ YAPISI

Harem’in diğer adı  Darüssaade’dir. Mutluluk yuvası anlamına gelen Darüssaade’de yaşayanların mutlu olup olmadıkları tartışılır. Mekanın mimarı çizimi, güvenlik önlemleri ve estetik göz önüne alınarak yapılmıştır. Harem daireleri iç avluya bakar. Asma katlara merdivenle değil, gizli kapıdan çıkılarak ulaşılır. Bu durum usta kadınların; kalfa ve cariyeleri izlemesine olanak verir. Kapıların iç içe olması yine yasaklılık kuralının uygulanması içindir.

Has Bahçe; adı üstünde sarayın bahçesini oluşturur. Azami güzellikte çiçekler ve ağaçlarla süslüdür. Kurulan çadırlarda, kutlamalar eğlenceler düzenlenir. 

Harem,  ilk başta, bugünkü İstanbul Üniversitesinin olduğu yere inşa edilmiştir. Daha sonra Topkapı’ya ve Dolmabahçe’ye taşınmıştır. 

Osmanlı imparatorluğu süresince; bir dönem padişahlar sefere gitmez oldular. Bu padişahlardan bir 3. Murat olup zamanının neredeyse tamamını haremde geçirirdi. Kanuni’nin torunu olan 3. Murat kadınlara aşırı düşkünlüğüyle bilinen biriydi ve 130 çocuğu olduğu söyleniyordu.

Harem’le ilgili bilgileri daha çok, yabancı gözlemci yazarlardan ediniyoruz. Oryantalist bir bakış açısıyla bakan bu yazarlar, Harem’i sadece Padişah’ın birlikte olduğu kadınlar olarak anlatmışlardır. Bu anlamda çizilen resimler gerçeği yansıtmaktan öte fantezi çizimlerdir. Çünkü, Harem’e girmek, oradan bilgi sızdırmak tarihinin başından sonuna dek  yasak edilmiştir. 

HAREM’İN KAPATILMASI VE BUGÜNKÜ KADINLAR

Sarayda yaşayan cariyeler barınma ve beslenmeleri ile beraber maaş alıyordu. Güvendeydiler ama özgür değildiler.  1922 yılında saltanatın kaldırılması ve haremin kapatılmasıyla bir anda neye uğradıklarına şaşırmışlar, ortada kalmışlardı. 

Evet 1922’lerde üç beş kadın ortada kalmıştı belki ama milyonlarca kadına insanca yaşam hakkı tanınmıştı. Kadınlar artık okuyabilecek, erkeklerle eşit şartlar içinde yaşayabilecek, yapamaz denilen meslekleri yapabilecekti. Cumhuriyet, uygarlık yolunda büyük bir atılıma imza atmıştı.

Heyhat ! yüz yıl sonra geldiğimiz nokta..?! Hareme özenen, haremi kutsayan Osmanlıcı bir zihniyet. Sayıları hiç de az olmayan gerici bir kesim. Ve bu zihniyete (farkında olarak veya olmayarak) eşlik eden kadınlar. Tarihin hiçbir devrinde kölelik  böylesine benimsenmemiştir! Geçmişin harem düzenini tekrar getirmeye çalışan büyük güruh ne yazık ki hiç durmuyor, ha bire kadınlar aleyhine kanunlar çıkarıyor. Bu yüzden, tesadüf değildir kadın kırımlarının korkutucu seviyeye gelmesi. Cinayet işleyen erkeğin her seferinde ödüllendirilir  gibi,  az bir cezayla kurtulması. Hapishanenin   ön kapısından giren eli kanlı katilin, arka kapısından çıkarılması. Patriaykal yani ataerkil sistem tüm vahşeti ile devam ediyor. Onun içindir ki yönetenler, “İstanbul sözleşmesi”ni imzalamıyor. Peki kadınlar boş duruyor mu? Hayır! Büyük bir örgütlülük içinde mücadele ediyorlar, dayanışma içindeler, direniyorlar, yılmıyorlar…Kısaca;

 Kadınlar ayağa kalkmış tarih yazıyor.* Tarih ayağa kalkmış kadınları izliyor…  

--------------

Kaynaklar; 

Necdet Sakaoğlu / Bu Mülkün Sultanları /Alfa Basım Yayım

TDV İslam Ansiklopedisi

derki.com

Prof Dr. Ahmet Şimşirgil/Hürrem Sultan

 İlber Oltaylı Harem bir okul muydu 01/04/2016 /Hürriyet.com.tr.

*Şair Berrin Taş

 

Yazarın Dİğer Yazıları

  1. Tanrıça Demeter ve Akbelen
    ''Doymak bilmeyen, en sonunda kendi etini yiyerek geberen Kral Ersiton şimdi Muğla Akbelen’de geziniyor. Zalimliğinden bir gram bile kaybetmeden. Akbelen halkı ormanını korumak için direniyor. Limak firması eli silahlı askerleri,…
  2. Örgütlü Mücadelenin Gücü
    ''Daha önce emekli olabilecekler için prim sayısı 5000 gündü.  Kanun taslağı böyle hazırlanmıştı. Ancak 6 Şubattaki büyük Güneydoğu depreminin sonrasında hükümet gün sayısını birden 5975 güne çıkarttı.'' Vatandaşın emeklilik geliri…
  3. Göçebe toplumlardan bugüne Göçler
    İnsanlığın ilk eylemidir yürüyüş.  Dört ayak üstünde ilerleyen Homo erectusun,  ayağa kalkarak yürümesiyle başlar uygarlık yolculuğu. Antropolog Marvin Harris’in dediği gibi “ilkin ayak vardı”. Büyük göçün,  günümüzden iki milyon yıl…
  4. Deprem!
    Deprem!
    19 Şubat 2023
    Cellat kürsüde ikiyüzlüce konuşurken, müjde verircesine imar affı diye naralar atılırken, aslında sunulan halkın toplu cenaze namazı davetiyesiydi. İnsanlığının doğa olayları içinde en baş edemediği bir felakettir deprem. İlk çağlarda,…
  5. Serol Teber
    Serol Teber
    25 Ocak 2023
    ''Yeniçağ insanı sorunları kozmik güçlerin yardımıyla çözebileceğine inanıyor, rüya yorumları, fal baktırma, ruh çağırmayla ilgileniyor, bitkisel beslenmeye çalışıyor, arınma dansları yapıyor. Siyasete karşı ilgisiz. Yeşillikler içinde küçücük evinde sakin doğayla…
  6. Mahsa Amini ve Mücadeleci tüm kadınlara
    Bugün İran’da Mahsa Amani’nin öldürülmesi birkaç vicdansız polisin işi değildir. Kanunlar, töreler, gelenekler, dikta rejimi ve ataerkil sistem işbirliği etmiştir. Tıpkı Medusa söylencesindeki gibi. Ama ne mutlu ki Mahsa Amani’nin…
  7. Spartaküs ve Zenci İSyanı
    ‘’Tanrı herkesi hür yarattı, doğa kimseyi köle yapmamıştır.’’ (Alkidamas) Köle ayaklanması denilince ilk akla gelen şüphesiz Spartaküs’tür. Roma dönemine ait olan bu köle isyanını herkes bilir de İslamiyet dönemine ait…
  8. Rıza Şehri
    Rıza Şehri
    29 Nisan 2022
    ''Rıza Şehri’nde ortak paylaşım vardır. Kimse ihtiyacından fazlasını almaz. Zengin fakir ayrımı yoktur. Kapılar kilitlenmez, para kullanılmaz. Paranın yerine değiş tokuş esastır. Birlikte üretilir, birlikte tüketilir.'' Her yerde ve hep…
  9. Baharın Mitosları
    Baharın Mitosları
    28 Mart 2022
    Dünyanın birçok ülkesinde her yıl Newroz bayramı kutlanır. Bizim ülkemizde özellikle doğu illerinde baharın gelişini karşılamak için şenlikler, ritüeller yapılır. Newroz bahar bayramı olmakla beraber politik bir anlamda taşır. Nasıl taşımasın…
  10. cam tavan etkisi
    cam tavan etkisi
    3 Mart 2022
    “Cam ifadesi, engellerin açıkça görülemeyen ve aşılamayan niteliğini vurgulamaktadır. Cam tavan, görülmeyen azınlıkları ve kadınları, yetenekleri ve başarılarını göz önüne almadan şirketin üst basamaklarına çıkmaktan alıkoyan kırılmaz engel“ olarak tanımlanır.**…
  11. Mitoloji öğretiyor
    Mitoloji öğretiyor
    23 Şubat 2022
    Binlerce yıl öncesinden beri var olagelen, masallar, söylenceler, mitler bugün hala fırından yeni çıkmış sıcak ekmek tazeliğinde konuşuluyorsa  bir hikmeti vardır  bunun. Mitler yalnızca konuşuluyor mu..? Elbette hayır!  Yazılıyor çiziliyor,…
  12. Yunus Emre
    Yunus Emre
    31 Ekim 2021
    Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), 2021 yılını Yunus Emre, Hacı Bektaş Veli ve Ahi Evran yılı ilan etti. Yunus Emre’nin vefatının 700. yılı, Hacı Bektaş Veli’nin vefatının…
  13. Halide Edip Adıvar
    Halide Edip Adıvar
    8 Ağustos 2021
    “Gece, karanlık bir gece... Fakat insanın hayatında sabahı olmayan gece yoktur. Yarın bu korkunç geceyi yırtıp parlak bir sabah yaratacağız. Yalnız ışık geldiği vakit gözümüzü güneşe karanlığı gören baykuşlar gibi…
  14. Özgürlük (2)
    Özgürlük (2)
    17 Temmuz 2021
    Her sistem kendi insanını yaratır. Tüm kurumların örtük faaliyetleriyle, bireyin toplumsal mekanizmaya uygun davranış göstermesi sağlanır. Televizyon, basın, eğitim kurumları, kişinin  başka bir dünya mümkündür şeklinde  düşünmesini istemez. Hem üst…
  15. Özgürlük -1
    Özgürlük -1
    29 Haziran 2021
    “Özgürlük nedir” diye yoldan geçen herhangi bir kimseye sorsanız, muhtemelen şöyle söyleyecektir: “İstediğim zaman istediğim yere gidebilmek.” Kimilerince bu kadar kolay, bu kadar basit algılanır özgürlük. Oysa bu sözcük için insanlık çok mücadele vermiş, çok kan dökülmüştür.   ÖZGÜRLÜK    (1)…
  16. Yalnızlık ve halleri
    Yalnızlık ve halleri
    16 Haziran 2021
    Yalnızlık kimine göre aman çok iyi, kimine göre aman bıktım halleri. Çok iyi diyen de var yalnızlık için, çok kötü diyen de. Cenneti kimilerinin,  kimlerinse cehennemi. Yani bilmeyen yok, yalnızlığın…
  17. Zabel Yeseyan
    Zabel Yeseyan
    3 Haziran 2021
    1915 yılına gelindiğinde, Ermeniler için büyük kıyım başlamıştır. Osmanlı hükümetince tutuklu listesine alınan 214 Ermeni aydın içinde, tek kadın olarak Zabel Yesayan vardır. Genç yazar, bunun üzerine İstanbul’da bir hastanede…
  18. Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Kadın Dergileri
    Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde ilk kez Rum Kadınları, Kypseli isimli kadın dergisi çıkarır. Editörü Efrosini Samarcidis‘dir. 1845 yılında İstanbul’da Rumca yayınlanan  Kypseli dergisi, 34 sayı çıkartılır.   “Şurasını iyi bilmek gerekir ki, ne…
  19. Osmanlı'dan Cumhuriyet'e kadın Dernekleri
    ''Bu arada ilginç bir şey olur; Çarşaf yasaklanır. Evet, yanlış duymadınız, kadınların çarşaf giymesi men edilir. Tarih 2 Nisan 1892’dir. Sanmayın ki kadınlara özgürlüktür sebebi. Padişah Abdülhamit, siyasi nedenlerle güvenlik…
  20. Bacıyan-ı Rum: Anadolu Kadınlar Birliği
    Ahilerin helâl para kazanması gerekir. Bu hem vaciptir, hem sünnettir. Her kimin ki, meslek ve sanatı yoksa ona fütüvvet değmez. Ahinin 18 dirhem gümüş sermayesi ve mutlaka bir işi olmalı,…

ANALİZ

ANALİZFaşizm ve İç Savaş

Faşizm ve İç SavaşErdoğan- Bahçeli ikilisinin ya da Cumhur ittifakının ülkede iç savaşı da göze…